Het College voor de Rechten van de Mens (CRM) waakt over de invoering van inclusief onderwijs in Nederland. ‘Ik denk dat een verwijzing naar een speciale school echt een stempel betekent voor kinderen’, zegt CRM-voorzitter Adriana van Dooijeweert. 

    Adriana van Dooijeweert

Door Julie Wevers

Het Nederlandse onderwijs kent zowel reguliere als speciale scholen. Volgens het in 2016 door Nederland geratificeerde VN-Verdrag Handicap moet deze tweedeling op termijn verdwijnen, onder andere omdat zij stigmatiserend zou zijn voor leerlingen met een beperking. Alle scholen moeten ‘inclusief’ worden. Het College voor de Rechten van de Mens (CRM) waakt over de invoering van het verdrag in Nederland en bracht onlangs de allereerste rapportage uit. Hierin staat dat kinderen met een beperking in Nederland tegen veel problemen aanlopen, zowel op reguliere als speciale scholen. ‘Speciale scholen bieden niet vanzelfsprekend goed onderwijs en bovendien vaak niet op vwo-niveau’, zegt CRM-voorzitter Adriana van Dooijeweert. ‘En op reguliere scholen krijgen leerlingen met een beperking lang niet altijd de ondersteuning die ze nodig hebben.’

Wat is het verschil tussen passend onderwijs en inclusief onderwijs? 

‘Kort gezegd komt het erop neer dat bij passend onderwijs het kind zich aanpast aan het onderwijssysteem, terwijl dat systeem zich bij inclusief onderwijs aanpast aan de behoeften van het individuele kind. Het reguliere onderwijs is op dit moment alléén geschikt voor kinderen met een beperking die in staat zijn om zich – met minimale ondersteuning – aan te passen. Alle anderen gaan naar het speciale onderwijs.’

Is dat een probleem?

‘Ja, want ik denk dat een verwijzing naar een speciale school echt een stempel betekent voor kinderen. Ze worden toch in een apart hokje gezet; hun school is anders dan die van andere kinderen. En natuurlijk zijn kinderen met een beperking ook daadwerkelijk anders, maar ieder kind is op zijn eigen manier anders.

Ik heb het niet onderzocht, maar ik kan mij goed voorstellen dat je tijdens een sollicitatie minder goed scoort als een werkgever op je CV ziet staan dat je op een speciale school hebt gezeten. Zelfs als je daarna nog heel lang diploma’s in het reguliere onderwijs hebt ‘gestapeld’ om op een hoger onderwijsniveau uit te komen. Terwijl het niet uit zou mogen maken hoe je een bepaald diploma hebt behaald en of je dat met of zonder autisme of dyslexie hebt gedaan.

Probleem is ook dat het voortgezet speciaal onderwijs niet altijd aanbod heeft op havo- en vwo-niveau. Het gevolg is dat veel leerlingen uiteindelijk niet het diploma kunnen halen dat ze cognitief aankunnen, met grote gevolgen voor het soort baan ze kunnen krijgen.’

Wat zijn volgens u de grootste voordelen van inclusief onderwijs?

‘Ik denk dat het uiteindelijk voor álle leerlingen – met of zonder beperking – voordelen heeft omdat leraren op een inclusieve school beter in staat zijn om in te spelen op individuele behoeften. Het huidige Nederlandse onderwijs gaat erg uit van de gemiddelde leerling: leraren differentiëren vaak vooral tussen leerlingen die meteen, na een korte of na een lange uitleg aan de slag gaan. Onze grote zorg is dat hierdoor een heleboel kinderen niet tot hun recht komen. Op een inclusieve school bieden leraren de leerstof ook op verschillende manieren aan, met verschillende ondersteuningsmogelijkheden. En indien nodig is er ook zorg aanwezig, bijvoorbeeld voor jonge kinderen met ernstige suikerziekte. Inclusief onderwijs kan volgens mij ook de oplossing zijn voor veel leerlingen die op dit moment thuis zitten, onder wie veel kinderen die – onder betere omstandigheden – best naar school zouden kunnen. Elk kind heeft recht op onderwijs, zelfs zeer zwaar beperkte kinderen kunnen leren en plezier beleven met andere leerlingen.

Ander belangrijk voordeel van inclusief onderwijs vind ik dat leerlingen al op jonge leeftijd leren omgaan met verschillende beperkingen en talenten. Dat draagt echt bij aan een inclusieve maatschappij die als vanzelfsprekend rekening houdt met mensen met een beperking.’

Veel ouders van kinderen met een beperking willen helemaal niet dat de speciale scholen verdwijnen. Zij zijn bang dat hun kind op een gewone school nooit de ondersteuning zal kunnen krijgen die het nodig heeft.

‘De zorgen van deze ouders zijn terecht. Kinderen met een beperking krijgen op dit moment soms inderdaad niet de juiste ondersteuning op een reguliere school. En dit zal zo blijven zolang er geen ingrijpende veranderingen plaatsvinden zoals kleinere klassen en meer aandacht op de lerarenopleidingen voor bijvoorbeeld universal design for learning (onderwijs dat rekening houdt met verschillen tussen leerlingen, bijvoorbeeld wat betreft leerstijl, red.). Daarom moeten we nu gaan onderzoeken wat er nodig is om die reguliere school wél passend te maken voor elk kind. Er zullen misschien altijd gevallen blijven waarbij het niet goed gaat, maar ik denk dat we inclusief onderwijs een kans moeten geven. Gun je kind de mogelijkheid om ook op te groeien met leerlingen zonder beperking. Want ook het sociale aspect is heel belangrijk, dat je niet alleen van je ouders de boodschap krijgt: ‘Je bent anders, maar we houden van je en je doet er toe’, maar ook van andere kinderen en leraren. Ik ben maar een simpele rechter en geen onderwijskundige, maar ik denk echt dat dit een kans verdient, ook gezien de positieve resultaten in het buitenland.’

Leraren klagen nu al over een te hoge werkdruk, die zitten niet te wachten op nog meer zorgleerlingen in de klas. 

‘Het is heel erg belangrijk dat zij gaan inzien dat inclusief onderwijs ook voor hen veel kansen biedt, bijvoorbeeld om hun werk op een interessantere en meer bevredigende manier te doen. Ik hoorde onlangs weer een leraar op de radio die zo verschrikkelijk graag meer aandacht zou willen besteden aan sommige kinderen in zijn klas, maar er de tijd niet voor heeft. Inclusief onderwijs betekent dat wij stapsgewijs zullen toewerken naar een onderwijssysteem waarin maatwerk en zorg de norm zijn. Ik hoop dat leraren in opleiding gaan kijken op de inclusieve scholen die Nederland nu al kent, bijvoorbeeld op één van de zogeheten Zo kan het ook-scholen in Nederland.

Het ministerie van onderwijs en de po- en de vo-raad willen de speciale scholen helemaal niet afschaffen,  zo lieten zij in maart 2017 weten in een artikel in NRC-Handelsblad.

‘Aanvankelijk was het standpunt van de regering inderdaad: wij vinden passend onderwijs inclusief genoeg. Nou, dat is denk ik niet zo. Inmiddels zijn ze daarvan bij de overheid ook overtuigd. In brieven van het ministerie van Onderwijs, maar ook van de po- en de vo-raad, duiken steeds vaker de woorden ‘integratie’ en ‘inclusie’ op. En in oktober 2017 is er zelfs een tweedaagse conferentie geweest van de po- en vo-raad en bestuurders van samenwerkingsverbanden met als veelzeggende titel: Samen leren leven: werken aan een inclusieve maatschappij. Er zit dus echt wel beweging in.’

Op 4 april 2017 oordeelde het CRM dat een reguliere Utrechtse basisschool een jongen met het syndroom van Down mocht verwijzen naar het speciaal onderwijs, ondanks dat het VN-Verdrag Handicap toen al was geratificeerd. Hoe kan dat?

Op het moment dat die school de jongen verwees, was het verdrag nog niet geratificeerd. Bovendien moet het College besluiten toetsen aan de Wet gelijke behandeling op grond van handicap of chronische ziekte (Wgbh/cz) en volgens deze wet mag een reguliere school – onder voorwaarden – een zogeheten toelaatbaarheidsverklaring aanvragen voor een speciale school.

Los daarvan vindt het college dat van een individuele school nog niet verwacht kan worden om te voldoen aan inclusief onderwijs – eerst is de wetgever nu aan zet. Belangrijker dan nu al met het vingertje te gaan wijzen richting scholen, vinden wij het om te stimuleren dat zich in Nederland een positieve ontwikkeling voordoet richting inclusief onderwijs. Naarmate inclusief onderwijs dichterbij komt zullen wij echter wel steeds strengere eisen aan scholen gaan stellen en segregatie steeds minder gaan accepteren.’

Veel thuiszitters hebben een vorm van autisme. Vaak zijn zij gebaat bij een-op-eenbegeleiding, maar die is zelfs op speciale scholen nauwelijks voorhanden. Kan inclusief onderwijs dit wel bieden?

‘Ja dat denk ik wel. Op dit moment kunnen kleinere scholen deze individuele begeleiding helemaal niet betalen, maar als inclusief onderwijs – en dus maatwerk – de norm wordt, moet daar budgettair en organisatorisch rekening mee worden gehouden. De behoeften en het belang van het kind moeten dan echt voorop staan bij de ondersteuning die het kind krijgt.’

Zitten op een inclusieve school alle kinderen in één klas?

‘Belangrijk is dat het onderwijs om te beginnen wordt aangeboden in één gebouw. De kinderen zitten daarnaast ook zoveel mogelijk in dezelfde groep, maar binnen die groep zul je variaties moeten aanbrengen omdat de aanpak die voor het ene kind goed werkt, voor het andere kind wellicht minder geschikt is.’

Op welke termijn heeft Nederland een inclusief onderwijssysteem?

‘Dat vind ik de allermoeilijkste vraag om te beantwoorden, omdat inclusief onderwijs een proces is. Eigenlijk vraag je dan: wanneer zal het College voor de Rechten van de Mens zeggen: ‘Overheid nu ben je écht het verdrag aan het schenden, want nu heb je tijd genoeg gehad.’ Nou om een extreem uiterste te noemen: als er over vijf jaar nog niks is gebeurd, dan doen we ons werk echt niet goed. Ik vind dat er nog deze kabinetsperiode concrete stappen moeten worden ondernomen. Dat gaat ook gaat gebeuren, daarvan ben ik overtuigd.

Nieuwe scholen moeten overigens nu al zo worden gebouwd dat ze voor alle kinderen toegankelijk zijn, ook voor kinderen in een rolstoel of een andere beperking. In de praktijk zie ik helaas dat dit nog niet altijd gebeurt, dat is eeuwig zonde.’

Wat als er over vijf jaar nog altijd niks is gebeurd? 

‘Dan melden wij natuurlijk in onze jaarlijkse rapportage aan de VN dat Nederland het verdrag niet opvolgt, ondanks dat wij de regering hiertoe meerdere malen hebben opgeroepen.’

En dan? 

‘Dat gaat niet gebeuren. De rechten van mensen met een beperking kunnen op veel draagvlak rekenen in de Nederlandse maatschappij. Dat betekent dat de Tweede Kamer in actie zal komen als er echt niks gebeurt. En anders blijven wij het aan de kaak stellen door te zeggen: Nederland schendt het VN-Verdrag Handicap. Hopelijk is tegen die tijd ook het zogeheten optionele protocol door Nederland geratificeerd waardoor mensen ook individueel kunnen klagen over het niet naleven van het verdrag.’

Welke concrete stappen verwachten jullie op dit moment van de overheid?

‘Er moet een plan komen voor de invoering van inclusief onderwijs; volgens de aanwijzingen in het VN-Verdrag Handicap gemaakt in nauwe samenwerking met de verschillende belangenorganisaties zoals de onderwijsbonden en de organisaties van mensen met een beperking. In het plan moeten concrete streefcijfers en doelen staan, bijvoorbeeld: over vijf jaar moet zoveel procent van de Nederlandse scholen inclusief zijn. Het College wil dat de overheid echt haar verantwoordelijkheid neemt en niet zegt: ‘Wij laten het over aan het onderwijsveld, dan komt het vanzelf goed.’ Want ik denk eerlijk gezegd niet dat het dan goed komt.’ 

Het VN-Verdrag inzake de Rechten van Personen met een Handicap trad op 14 juli 2016 in werking in Nederland. De bij het verdrag aangesloten landen zijn verplicht alle drempels weg te nemen die mensen met een beperking beletten volwaardig deel te nemen aan de maatschappij.

Volgens artikel 24 van het verdrag mogen leerlingen niet vanwege hun beperking worden uitgesloten van ‘het algemene onderwijssysteem’. Expliciet heeft de VN gezegd dat dit betekent dat landen er geen systeem van reguliere en speciale scholen op na mogen houden. Inclusief onderwijs mag geleidelijk worden ingevoerd, een harde termijn noemt het verdrag niet.

Finland, Noorwegen, Canada en Schotland kennen al een inclusief onderwijssysteem.