Psycho-educatie is een verzamelnaam voor interventies waarbij jij (als persoon met autisme) en je omgeving educatie (voorlichting, informatie, kennis) krijgen over autisme en hoe daarmee om te gaan.

In Nederland is het gebruikelijk om psycho-educatie te krijgen na het krijgen van de diagnose autisme. Ook kan psycho-educatie een onderdeel zijn van een andere behandeling. Psycho-educatie wordt bij voorkeur gegeven door een hulpverlener samen met een ervaringsdeskundige.

Psycho-educatie is niet eenduidig. Er zijn grote verschillen in inhoud, vorm en methode. Ook zijn er verschillende onderliggende opvattingen over wat psycho-educatie is en over wat autisme is. Volgens sommigen richt psycho-educatie zich op leren wat autisme is en hoe je daarmee om kunt gaan. Volgens anderen richt zich psycho-educatie zich op jouw persoonlijke ontwikkeling in ruime zin (lees meer onder Vormen en onder Discussie).

Psycho-educatie is een hulpverleningsmethodiek. De hulpverlener geeft psycho-educatie áán iemand met autisme en/of naasten. Deze psycho-educatie kan een informatief, begeleidend of behandeld/ therapeutisch karakter hebben.

Daarnaast kun je ook zelf, of samen met andere mensen met autisme, aan de slag met autisme buiten een hulpverleningscontext. Bijvoorbeeld door een boek te lezen over autisme, te luisteren naar een podcast of YouTube-video’s te bekijken. Door zelf op zoek te gaan naar informatie of met andere mensen over autisme te praten, krijg je ook meer kennis over wat autisme is en inzicht in wat autisme betekent in jouw leven. Deze zelfeducatie of zelfhulp beschouwen wij niet als psycho-educatie. Opvattingen hierover kunnen verschillen (zie onder Discussie).

Psycho-educatie kan het proces van inzicht in autisme en persoonlijke ontwikkeling op gang brengen. Als de psycho-educatie klaar is, is jouw ontwikkeling niet klaar. Bij de meeste mensen met autisme gaat persoonlijke ontwikkeling hun hele leven door. In een andere levensfase kan er opnieuw behoefte zijn om te onderzoeken wat de betekenis van autisme in je leven is. Sommige mensen met autisme krijgen dan opnieuw psycho-educatie, bijvoorbeeld als onderdeel van een GGZ-behandeling.

https://www.autisme.nl/over-autisme/behandeling-en-begeleiding/psycho-educatie#wat-is-het

De Zorgstandaard Autisme omschrijft psycho-educatie als volgt:

‘psycho-educatie is een reeks educatieve of opvoedkundige interventies met de bedoeling mensen de instrumenten (vaardigheden, kennis en vertrouwen) in handen te geven om hun leven in handen te nemen’

Volgens de multidisciplinaire richtlijn autismespectrumstoornissen bij volwassenen (MDR-ASS) (Kan et al., 2013) krijg je tijdens psycho-educatie informatie over de oorzaken, symptomen, en het verloop van autisme en over mogelijkheden voor behandeling en begeleiding. Ook is er aandacht voor de psychische en sociale gevolgen van een autismediagnose. Je krijgt uitleg over welke mogelijkheden er zijn om met autisme om te gaan, welke mogelijkheden er zijn voor ondersteuning en hoe je kunt opkomen voor je eigen rechten en behoeften.

“Psycho-educatie is niet alleen gericht op informatie geven, maar vooral ook op de emotionele consequenties van de diagnose voor het dagelijks leven en de toekomst. (…) Psycho-educatie is ook gericht op de betekenis voor de mensen in de omgeving van de persoon met een Ass-diagnose. (…)

Als de persoon met een Ass het verwerkingsproces heeft ingezet met kennis over zijn diagnose, beoogt men met psycho-educatie dat de persoon greep krijgt op zijn eigen leven. Verwerking en acceptatie dienen aandachtspunt te blijven in de behandeling omdat dit een lang­durig proces kan zijn. Psycho-educatie is dus niet een eenmalige inter­ventie, maar dient steeds terug te komen gedurende de behandeling”, aldus de MDR-ASS.

De Zorgstandaard Autisme deelt psycho-educatie in drie verschillende niveaus met verschillende doelstellingen in:

• Informerend niveau:
  algemeen informatief voorlichtingsmateriaal met als doel onderkenning en eerste acceptatie van het autisme. De behandelaar kan hierbij verwijzen naar voorlichtingsmateriaal en websites (zoals Autisme, Personen uit het autisme spectrum, Autismewegwijzeren Thuisarts: autisme);
• Begeleidend niveau:
  specifiek op de betrokkenen gerichte interventies zoals begeleiden van het acceptatieproces en praktische advisering omtrent het dagelijks leven met autisme. De behandelaar kan hierbij verwijzen naar lotgenotengroepen en andere mogelijkheden voor lotgenotencontact bij verenigingen van en voor mensen met autisme en/of hun naasten (zoals PASen NVA);
• Therapeutisch niveau:
  samen met betrokkenen zoeken naar manieren om de (chronische) problematiek rond autisme en eventueel bijkomende problemen of stress een plek te geven in een vernieuwd zelfbeeld, toekomstperspectief en ambities.

De inhoud van de psycho-educatie en aan wie het wordt gegeven verschilt per levensfase. Lees meer op de website van de Zorgstandaard Autisme.

Het NIPA (Netwerk Innovatie en Productontwikkeling Autisme) is in 2021 gestart met de ontwikkeling van een geheel nieuwe psycho-educatie voor volwassenen met autisme.

“De laatste jaren zijn veel nieuwe onderzoeken gedaan naar autisme en de wens leeft om deze (vernieuwende) inzichten een plek te geven in de psycho-educatie. Er is ook behoefte aan een betere balans tussen aandacht voor ‘klachten en krachten’ en het minder statisch en uniform voorstellen van de diagnose autisme.
Verder neemt in begeleidingssetting de vraag toe om de psycho-educatie aan te bieden. Hiermee groeit de noodzaak om een psycho-educatiemodule te realiseren die ook goed aansluit op de begeleidingssetting”, aldus het NIPA.

https://www.autisme.nl/over-autisme/behandeling-en-begeleiding/psycho-educatie#-achtergrond

Psycho-educatie kent veel verschillende vormen. Er zijn grote verschillen tussen organisaties en personen die psycho-educatie aanbieden, maar ook binnen een organisatie worden vaak verschillende vormen aangeboden. Veel voorkomende verschillen gaan over:

• Alleen of met anderen

Psycho-educatie krijg je individueel, samen met belangrijke naaste(n) of in een groep. Soms wordt psycho-educatie gegeven aan het hele systeem, dat wil zeggen: aan het gezin of de familie als geheel. Er kan ook psycho-educatie worden gegeven aan jou en je partner samen. Combinaties zijn ook mogelijk, zoals individuele psycho-educatie naast groepspsycho-educatie, wanneer jouw persoonlijke situatie daarom vraagt.

Het verschilt per organisatie hoe flexibel de vorm van psycho-educatie aangepast kan worden aan wat het beste bij jou past. Bijvoorbeeld door het combineren van groeps- en individuele psycho-educatie.

* Betrekken van naasten

Of en hoe naasten worden betrokken bij psycho-educatie verschilt per aanbieder. Soms zijn naasten aanwezig bij de psycho-educatie. Ze nemen bijvoorbeeld samen met degene met autisme deel aan groepspsycho-educatie. Soms worden naasten op afstand betrokken. En soms helemaal niet.

• Face-to-face, online of blended
  Psycho-educatie wordt face-to-face aangeboden. Je kunt het ook als online module volgen (e-health) of een combinatie van beide (‘blended’).
• Duur van de psycho-educatie

Hoe lang een psycho-educatie module of traject duurt, verschilt per organisatie. Psycho-educatie in een groep kent meestal 5 tot 8 sessies.

• Methode

Er zijn veel verschillende methoden die gebruikt worden bij psycho-educatie. Voorbeelden van methoden zijn:

Psycho-educatiemodule voor volwassenen met ASS (PE-ASS) van dr. C. Kan

Ik ben speciaal. Werkboek psycho-educatie door Peter Vermeulen

Psycho-educatie ‘Dit is autisme’ door Colette de Bruin (o.a. ‘Geef me de 5’)

Brainblocks

Diverse organisaties, zoals gespecialiseerde autismecentra, hebben hun eigen psycho-educatie methode of module ontwikkeld.

https://www.autisme.nl/over-autisme/behandeling-en-begeleiding/psycho-educatie#-vormen

Psycho-educatie is geschikt voor iedereen die meer wil leren over autisme en de invloed van autisme op je leven (of dat van je naaste).

Aan wie psycho-educatie wordt gegeven verschilt per levensfase.

Jonge kinderen (tot circa 6 jaar): psycho-educatie wordt in deze levensfase gegeven aan ouders en dagelijkse begeleiders, niet aan het kind zelf.

Basisschoolleeftijd (circa 6-12 jaar): psycho-educatie wordt in deze levensfase gegeven aan ouders, eventuele broers/zussen, leerkrachten en eventueel dagelijkse begeleiders en bij kinderen vanaf circa 8-10 jaar ook aan het kind zelf.

Jongeren en jongvolwassenen (circa 12-30 jaar): psycho-educatie wordt in deze levensfase gegeven aan de jongere zelf, ouders en eventueel ook aan broers/zussen, partner, docenten en dagelijkse begeleiders.

Volwassenen (circa 30 – 60 jaar): psycho-educatie wordt in deze levensfase gegeven aan de volwassene zelf en indien wenselijk en mogelijk aan diens partner, kinderen of andere naasten.

Ouderen (vanaf circa 60 jaar): psycho-educatie wordt in deze levensfase gegeven aan de volwassene zelf en indien wenselijk en mogelijk aan diens partner, kinderen of andere naasten.

(Bron: Zorgstandaard Autisme)

https://www.autisme.nl/over-autisme/behandeling-en-begeleiding/psycho-educatie#-voor-wie

Psycho-educatie wordt aangeboden door GGZ-organisaties of vrijgevestigde psychologen en psychiaters (zowel jeugd- als volwassenen-GGZ). Je hebt hiervoor een verwijzing van je huisarts nodig.

Tegenwoordig zijn er ook steeds meer begeleiders en autismecoaches die psycho-educatie geven. Hiervoor is ook vaak een verwijzing of indicatie nodig. Informeer bij je gemeente naar de mogelijkheden.

Cursus psycho-educatie bij Radboud UMC, afdeling psychiatrie, te Nijmegen

E-psycho-educatiemodule van dr. C. Kan (blended)

https://www.autisme.nl/over-autisme/behandeling-en-begeleiding/psycho-educatie#-waar-te-vinden

Hier is nog niks over bekend.

De richtlijn ASS bij volwassenen (2013) beveelt aan “dat er een inventarisatie plaatsvindt van de methodes die in Nederland worden gebruikt voor het geven van psycho-educatie”.

Ook wordt aanbevolen onderzoek te gaan doen naar “de effectiviteit en de werkzame elementen van psycho-educatiemodules die in Nederland worden aangeboden, waaronder de aanwezigheid van een psycho-educatiepartner”.

https://www.autisme.nl/over-autisme/behandeling-en-begeleiding/psycho-educatie#-effectiviteit

• Door psycho-educatie leer je jezelf beter kennen en begrijpen. Je krijgt meer inzicht in waar mogelijkheden voor veranderingen zitten. Ook kun je ontdekken welke aanpak of ondersteuning past bij jou;
• Je kennis over autisme wordt groter;
• Psycho-educatie kan helpen bij de verwerking en acceptatie van de diagnose autisme. Wel is dit meestal een langer durend proces, dat niet klaar is na (eenmalige) psycho-educatie.

Voordelen van individuele psycho-educatie kunnen zijn:

• In individuele psycho-educatie is meer maatwerk mogelijk dan in een groep. De besproken thema’s sluiten zo goed mogelijk aan bij jouw situatie en levensfase (of van je naaste);
• Individuele psycho-educatie geeft meer mogelijkheden voor persoonlijke verdieping.

Voordelen van psycho- educatie in een groep kunnen zijn:

• Herkenning en erkenning vinden bij andere mensen met autisme. Andere mensen met autisme hebben soms vergelijkbare vragen en uitdagingen. Groepsleden kunnen elkaar steunen en tips geven;
• Het gevoel krijgen ‘erbij te horen’. Je staat er niet alleen voor;
• In een groep kun je sociale en communicatieve vaardigheden meteen oefenen;
• Sommige mensen met autisme communiceren en/of functioneren beter in contact met andere mensen met autisme. Zo kun je ervaren dat communicatie of contact makkelijker kan gaan dan in het dagelijkse leven;
• Het is soms makkelijker (confronterende) boodschappen van elkaar aan te nemen dan van een (niet-autistische) hulpverlener;
• In een groep kom je soms op onderwerpen, waar je individueel niet opgekomen of over begonnen zou zijn;

Wat in de groep wordt besproken, kan soms een aanknopingspunt vormen voor individuele therapie.

https://www.autisme.nl/over-autisme/behandeling-en-begeleiding/psycho-educatie#-voordelen

• Psycho-educatie is een kort traject. Gemiddeld 5-8 bijeenkomsten. Meer inzicht krijgen in jezelf, de betekenis van autisme in jouw leven en hoe je daarmee omgaat, is een jarenlang proces. Psycho-educatie kan een eerste stap zijn in dit proces, maar de meeste mensen zijn daarna niet klaar. Als je hier hulp bij wilt, kun je daarna verder gaan met bijvoorbeeld individuele therapie of ambulante coaching;
• Psycho-educatie is geen therapie, maar educatie: uitleg en scholing;
• Vernieuwende inzichten over autisme krijgen niet altijd een plek binnen psycho-educatie;
• Psycho-educatie is soms teveel gericht op klachten en beperkingen. Dit kan leiden tot een negatief zelfbeeld. Psycho-educatie zou niet alleen aandacht moeten geven aan ‘klachten’, maar ook aan ‘krachten’;
• Psycho-educatie kan leiden tot een hyperfocus op autisme. Dit kan leiden tot een hyperfocus op de uitdagingen in je leven;
• Sommige vormen van psycho-educatie bieden vooral kennis en (zelf)inzicht, maar geen praktische handvatten over hoe je kunt omgaan met uitdagingen in je dagelijkse leven;
• Sommige volwassenen met autisme zijn minder goed in staat tot zelfinzicht. Psycho-educatie geven aan de persoon met autisme kan dan minder helpend zijn. Het informeren en aanpassen van de omgeving wordt dan extra belangrijk;
• Wanneer er sprake is van een crisissituatie, zijn soms eerst andere dingen nodig, voor gestart kan worden met psycho-educatie over autisme. Bijvoorbeeld als je in een onveilige situatie zit. Of als de bijkomende problemen zo op de voorgrond staan, of zo ernstig zijn, dat deze eerst aangepakt moeten worden;
• Misschien heb je zelf andere hulpvragen of onderwerpen, waar je eerst mee aan de slag wilt, voor je meer wilt leren over autisme;
• Bij grotere GGZ-instellingen wordt meestal de diagnose autisme gesteld en krijg je vervolgens psycho-educatie. De organisatie waar je de diagnose hebt gekregen is dan automatisch ook de aanbieder van de psycho-educatie. Wanneer zij psycho-educatie geven op een manier die niet bij jou past, kan het handig zijn om ook de diagnose elders te laten stellen;
• Kleinere GGZ-organisaties en individuele praktijken van (vrijgevestigde) psychologen en psychiaters beperken zich soms tot het stellen van de diagnose. Voor psycho-educatie moet je dan ergens anders heen.

Nadelen van psycho-educatie in een groep kunnen zijn:

• Je gaat jezelf vergelijken met anderen. Dit kan positief werken en je zelfbeeld verbeteren. Het kan ook negatief werken;
• Je kunt je eigen problemen gaan ontkennen of bagatelliseren, omdat die van anderen ‘erger’ zijn. Met gezonde relativering is natuurlijk niks mis.
• Je kan een drempel ervaren om aan een groep te gaan deelnemen. Er kan begeleiding zijn om hierbij te helpen.
• Er kunnen conflicten ontstaan. In een veilige setting met een deskundige groepsleider/behandelaar kun je wel leren dit ook weer op te lossen.

https://www.autisme.nl/over-autisme/behandeling-en-begeleiding/psycho-educatie#-nadelen

Er is geen eenduidigheid als het gaat om psycho-educatie. Er zijn verschillende opvattingen over onder andere:

• De onderliggende visie op autisme en daarmee welke uitleg je krijgt over wat autisme is;
• In hoeverre de focus van de psycho-educatie ligt op klachten en beperkingen, en in hoeverre er aandacht is voor positieve kanten en kwaliteiten van mensen met autisme;
• In welke vorm psycho-educatie wordt gegeven, bijvoorbeeld individueel, met je partner of in een groep (lees verder onder Vormen).
• Psycho-educatie beperkt zich tot het overdragen van kennis en inzicht over autisme versus psycho-educatie leert je ook hoe je deze inzichten kunt toepassen en hoe je kunt omgaan met autisme.
  Sommige psycho-educatiecursussen zijn kortdurend en focussen op het geven van voorlichting en informatie over autisme. Leren omgaan met autisme in het dagelijkse leven en het krijgen van handvatten is geen onderdeel van de psycho-educatie meer. Dit kan wel aan bod komen in een (vervolg)behandeling.
• Of psycho-educatie gericht is op autisme of op persoonlijke ontwikkeling in bredere zin;
• Of psycho-educatie een vorm van hulpverlening is (de hulpverlener behandelt, begeleidt of informeert jou) of dat je ook zelf aan psycho-educatie kunt doen.
  Er zijn mensen die ook het zelfstandig opdoen van informatie en kennis over autisme beschouwen als een vorm van psycho-educatie. Anderen beschouwen het bezig zijn met je persoonlijke ontwikkeling in ruimere zin, als persoon met autisme, ook als een vorm van psycho-educatie. Anderen reserveren de term ‘psycho-educatie’ echt voor een hulpverleningsmethodiek of – interventie. (Een hulpverlener die jou voorlichtingsmateriaal geeft of wijst op een website, is nog steeds iets dat een hulpverlener doet).

https://www.autisme.nl/over-autisme/behandeling-en-begeleiding/psycho-educatie#-discussie

Psycho-educatiemodule voor volwassenen met ASS (PE-ASS) van dr. C. Kan

Cursus psycho-educatie bij Radboud UMC, afdeling psychiatrie, te Nijmegen

Ik ben speciaal. Werkboek psycho-educatie door Peter Vermeulen

Psycho-educatie ‘Dit is autisme’ door Colette de Bruin (o.a. ‘Geef me de 5’)

Brainblocks

Vind jouw eigen weg met jouw autisme door Suzanne Achterberg Rouwhorst voor kinderen vanaf 10 jaar

https://www.autisme.nl/over-autisme/behandeling-en-begeleiding/psycho-educatie#-meer-informatie